उत्तराखंड भाग ४

आजपासून, म्हणजे १ सप्टेंबरपासून ते ८ सप्टेंबरपर्यंत आमच्या फिरत्या दवाखान्याचा कालावधी होता. दर महिन्याचे पहिले ८ दिवस आरोही हा फिरता दवाखाना चालवते. गावोगावच्या आशा व आरोहीच्या हेल्थ असिस्टंट मार्फत कोणत्या दिवशी कोणत्या गावी फिरत्या दवाखान्याचा थांबा ठरलेला असेल त्याची माहिती पसरवली जाते. त्यानुसार त्या गावचे व आजूबाजूचे रुग्ण ठरलेल्या दिवशी तिथे तपासणीसाठी येतात.
आरोहीसोबत ८ दिवस मानधनावर काम करायला नेहमी दिल्लीवरून येणाऱ्या डॉ. रितू म्हणून स्त्रीरोगतज्ज्ञ असतात. काही कारणाने त्या या महिन्यात येऊ शकल्या नसल्याने डॉ. सुशील यांनी मला बोलावले होते. आमच्या टीम सोबत एक सोनोग्राफी तज्ञ डॉ. प्रशांत नातू हे होते. ते लखनौमध्ये प्रायवेट प्रक्टिस करतात व दर महिन्यातील ८ दिवस आरोहीच्या या फिरत्या दवाखान्यासोबत काम करायला येतात.
पहिल्या दिवशी आमचा कॅम्प सतोलीलाच होता. पेशंटची झुंबड उडाली होती. त्यात हिमांशु जेवणासाठी ब्रेक घ्यायचा नाही. जोपर्यंत सर्व पेशंट तपासून होत नाहीत तोपर्यंत आम्ही सर्वांनी त्याला कितीही जेवायला बोलावले तरी तो काही यायचा नाही, मग अशाने त्याला दुपारी ४-५ वाजायचे जेवायला. आम्ही बाकीची टीम मात्र २-३ वाजता ब्रेक घेऊन जेवायचो, जेवल्याशिवाय आम्हाला काम करणे शक्य होत नसायचे. परंतु हिमान्शुला सोडून जेवताना मला खूप अपराधी भावना यायची आणि त्याचे पर्यवसन माझी त्याच्यावर चिडचिड होण्यात होयचे. मग मी जेवून आले की त्याच्याकडील रुग्णांना माझ्याकडे बोलवायचे, मग हिमांशु जेवायला जायचा.
दुसऱ्या दिवशी पहाटे सतोली सोडून आम्ही निघणार होतो व पुढचा मुक्काम सरगाखेत या ठिकाणी पडणार होता. एक मोठी बस, ज्यामध्ये फिरत्या दवाखान्याचे पूर्ण सामान आणि २ जीप अशा रीतीने आमचा प्रवास होणार होता. या बसमध्ये टेबल, खुर्च्या, औषधे, रक्त तपासणीची lab, एक्सरे मशीन, सोनोग्राफी मशीन, स्टेथो, बीपी मशीन, इत्यादी असं सगळा पसारा मावला होता.
दुसऱ्या दिवशी सरगाखेतला प्रचंड गर्दी होती. जवळ जवळ १५० गर्भवती स्त्रिया तपासणीसाठी व सोनोग्राफीसाठी आलेल्या होत्या. सरगाखेत हे एका दरीच्या कडेला, निसर्गरम्य परिसरात वसले होते. सकाळी आम्ही पोहोचलो तेव्हाच तेथील झाडे, फुले, दरीत दिसणारी घरे, रिसोर्ट्स, धुके या सगळ्यांना पाहून मी वेडावले होते. आमच्या खाण्यापिण्याची सोय एका सुंदरशा हॉटेलमध्ये केलेली होती. ते पूर्ण लाकडापासून बनवलेले व लाकडाच्याच वस्तूंनी सजवलेले कॅफे शॉप सारखे ते होते. रात्री आमची राहण्याची सोय केलेले हॉटेलही खूप सुंदर होते. मलातर एखाद्या छानशा ट्रीपला आल्याचा भास होत होता. कामासाठी मी आलेय असे वाटतच नव्हते.
पुढचे २ दिवस मात्र राहायला खूप साधीच सोय होती परंतु आम्ही सर्व एकत्र राहून खूप धमाल केली. सर्वच जणांचा स्वभाव मस्तीखोर असल्याने कंटाळा कधी यायचाच नाही. किंवा एकत्र हॉलमध्ये गप्पा मारत बसायला लाज वगैरे वाटायची नाही. मिळून चहा बनवणे, पत्ते खेळणे, हिमांशुच्या laptop वर गाणी ऐकणे, जोक सांगणे असे रिकाम्या वेळात उद्योग चालू राहायचे. प्रत्येक ठिकाणी सामानाची चढ उतार करावी लागायची. मग सगळे मिळून साखळी बनवायचो व सामान पास करत रूम पर्यंत पोहोचवायचो. आता खाण्यापिण्या साठी धाब्यावर सोय होती. पण ते धाब्यावरचे नॉर्थ इंडियन फूड, विविध प्रकारचे परोठे, छोले, ओम्लेट,पनीर, दही, लस्सी, दाल इत्यादी आम्ही मस्त एन्जॉय करत होते.
चौथ्या दिवशी आम्ही खनस्यू या ठिकाणी पोहोचलो. खनस्यू ही जागा तर मला स्वर्गासारखी भासली. या गावातून सुंदर नदी वाहत होती व गावाबाहेर २ नद्यांचा संगम होता. या गावात आमच्या टीममधील ३ ड्रायव्हर्स पैकी एक, राजुभैय्याचे कुटुंब राहत होते. त्याच्याकडेच आमच्या खाण्यापिण्याची जबाबदारी सोपवली होती. तिथे पोहोचताच एका धबधब्यावर सर्व गाड्या धुण्यात आल्या. सर्वांनी पाण्यात फुल धमाल केली.
दुसऱ्या दिवशी लवकर उठून मी नदीकिनारी फिरायला गेले. तिथे नदीवर एक प्रचंड पूल होता. त्याच्यापलीकडे जंगल व पहाडावर शेती होती. मी पूल पार करून गेले. पलीकडे गेल्यावर तिथे एक मोठी शिळा होती. त्यावर छान विसावले. तेथून खूप सुंदर नजारा दिसत होता. नदीचे स्फटिकासारखे दिसणारे पांढरे शुभ्र पाणी, पूल, आजूबाजूची दाट झाडी...इतके सुंदर दृश्य पाहून मी तर खनस्यूच्या प्रेमातच पडले. तो क्षण खूप सुंदर होता. एका क्षणात आयुष्य उलगडणे काय असते ते जाणवले. खूप दिवस मनात साचून राहिलेली तगमग, अस्वथता जाऊन, मन शांत व प्रसन्न झाले. असं वाटले की तिथेच कायमचे राहून जावे.
३ दिवस तिथे आमचा मुक्काम होता व रोज तेथून वेगवेगळ्या गावी आमचा फिरता दवाखाना जात होता. आमची व्यवस्था अशी होती की सर्वात पुढे बस जायची. गावातील शाळा, किंवा सरकारी आरोग्य केंद्र किंवा एखादे जुने घर असे जे मिळेल ते दवाखाना लावण्यासाठी निवडले जायचे. मग तेथे बस नेवून सर्व समान उतरवले जायचे. दोन डॉक्टरांसाठी २ जागी टेबल खुर्च्या लावून व्यवस्था केली जायची. मला गर्भवती महिला तपासण्यासाठी एका कॉटची सोय केली जायची. सोनोग्राफी, एक्सरे, रक्त तपासणी व औषधे वितरण याची सोय बसमध्येच केलेली असायची. नंतर जीप मधून मुन्नी दीदी व नर्स जायच्या. मुन्नीदी चा रुग्णांच्या नाव नोंदणीचा टेबल लागायचा. आम्ही पोहोचेपर्यंत नाव नोंदणी सुरु झालेली असायची. मग आम्ही रुग्ण तपासून त्यांना पुढील गोष्टीसाठी बसकडे पाठवायचो. दुपारी जेवणाची सोय तिथल्याच एखाद्या छोट्याशा टपरीमध्ये असायची. मधे मधे चहा मिळायचा.
एखाद्या दिवशी छोटे गाव असले व कमी रुग्ण असले की दुपारीच आम्ही रिकामे होयचो. मग रमत गमत सर्व परतायचो. मधेच शेत लागले की सर्व जण गाडीतून उतरायचे. ओळखीच्या लोकाकडे थांबायचो. तिथे पाहुणचाराची पद्धत म्हणजे जे कुठले सिझनल फळ असेल, ते भरपूर प्रमाणात खायला मिळणार. मी गेले होते तेव्हा काकडीचा मोसम होता. तिथे मोठ्याल्या रसरशीत काकडी मिळतात, त्याला ते खीरा म्हणतात. कुठेही गेलो की पहिले कोणीही मोठा खीरा कापून , त्यासोबत मिरचीची चटणी खायला देणार. सगळे नुसते तुटून पडायचे खीरा खायला. एकदा एक आजी घराच्या छतावर शेंगा वळत घालत होती. भावनाने जाऊन तिला शेंगा मागितल्या, ती आनंदाने देऊ लागली, इकडून मी फोटो काढत होते. फोटो काढलेले पाहताच ती खुश झाली आणि तिने नको म्हणत असताना खूप साऱ्या शेंगा दिल्या, आम्हाला त्या पुढे ३-४ दिवस पुरल्या. मग मधेच धबधब्यावर थांबून पाण्यात खेळणे व्हायचे, कोणी पोहायचे. मधेच रस्त्यावर धावण्याची शर्यत लावली जायची. कधी रानटी फळे दिसली की उतरून ती खाऊ लागायचो. कधी गवत जायला उशीर होतोय म्हणून मुन्नीदी रागावून आम्हाला खालीच सोडून जीपने पुढे जायची. मागून दुसरी जीप घेऊन येणारा राजुभैय्या मग आम्हाला लिफ्ट द्यायचा.
रात्री जेवणाआधी अंताक्षरी चालायची. हिमांशु पत्त्यांच्या ट्रिक्स करून दाखवायचा, माईंड गेम्स करायचा. भरपूर मेडिटेशन करून तो त्यात एकदम निष्णात झाला होता. एकदा मुन्नीदीचा वाढदिवस होता. मग सर्वांनी मिळून गाणे लावून, तुफान डान्स केला. आमच्या टीममधील कोणीही कधी वेडेवाकडे वागायचे नाही, मुलींकडे वाईट नजरेने पहायचे नाही, कधी आमच्यासमोर घाणेरडे जोक करणे असे कारायचे नाही, दारू तर पिणे निषिद्धच होते. या गोष्टींचे मला खूप कौतुक वाटायचे. मुन्नीदी बेस्ट लीडर होती. ती पूर्ण व्यवस्था सांभाळायची, कामे करवून घ्यायची, कोणी रुसलं चिडले तर समजावून घ्यायची, समस्या उत्कृष्टरित्या सोडवायची, तिच्या शिस्तीमुळे सर्व कामे वेळेत व योग्य पद्धतीने चालायची. हिमांशु सुद्धा शांत, नम्र आणि कष्टाळू डॉक्टर असल्याने सर्वजण त्याचे ऐकायचे. तोही चिडचिड न करता गोष्टी हाताळायचा.
मी आणि माझी असिस्टंट नर्स भावना, आमच्या दोघींची टीम गर्भवती महिला व इतर समस्या असलेल्या महिलांची तपासणी करण्यासाठी होती. पहिले रूम मध्ये गेलो की आम्ही दोघी सामानाची योग्य रीतीने मांडामांड करायचो. रोज वेगवेगळ्या प्रकारची कंडीशन असायची. कधी अगदीच स्वच्छ खोली मिळायची तर कधी अगदीच गलिच्च खोली मिळायची. गर्भवती महिलेला झोपवण्यासाठी कॉट लागायचा. एकदा तर एक अडगळीची खोली तपासणी रूम म्हणून मिळाली. तिथे खूप कमकुवत दिसणारा, तुटायला आलेला कॉट होता. आम्हाला भीती वाटली की एखादी महिला पडेल यावरून. मग कॅम्पच्या वेळेस सर्वत्र फिरून व्यवस्था पाहणारे, चहा आणणारे ड्रायवर काका आले आणि त्यांनी त्यावर उडी मारून, झोपून दाखवले, मग तो कॉट आमच्या परीक्षेत पास झाला. एकदा एका जुन्या घरात आमची सोय होती. तर तिथे एका कोपऱ्यात एक आजारी कुत्रा झोपलेला होता. पूर्ण खोलीभर त्याचा घाण वास पसरलेला. आम्हाला काळजी की चुकून हा कुत्रा एखाद्या रुग्णाला चावला बिवाला तर ? मग भावनाने बराच प्रयत्न करून त्याला बाहेर काढले. तो कुत्रा मधेच आत पुनः यायचा व भावना त्याला बाहेर हाकलत राहायची.
अशी रोज विविधता असायची आमच्या फिरत्या दवाखान्यामधे. एका ठिकाणी एका प्राथमिक आरोग्य केंद्रात डॉक्टर आलेली होती. मला आश्चर्य वाटले. ती कानपूरची होती. म्हणजे इथून ८-९ तास अंतरावर. नंतर कळले की ती कधीच यायची नाही तिथे. फक्त पगार घ्यायची घरी बसून. परंतु त्यादिवशी आम्ही तिथे येणार आहोत हे आशा वर्कर मार्फत तिला कळाले, आम्ही तिच्या गैरहजेरीची नोंद करून तिची तक्रार करू अशी भीती वाटल्याने त्या दिवशी ती आली होती.
फिरत्या दवाखान्याला खूप गर्दी व्हायची. कारण शहरात जाऊन उपचार घेणे त्यांना परवडत नाही. गर्भवती महिला तर दर महिन्याला फिरत्या दवाखान्यातच यायच्या. त्यांच्या बीपी, पोट, रक्त तपासणीपासून सोनोग्राफी व औषधोपचार सर्व मोफत उपलब्ध होते.
या तपासणीमध्ये मला तिथल्या स्त्रियांचे राहणीमान, समस्या, कष्टाचे काम, कुटुंबव्यवस्था , त्यांचे सामाजिक स्थान, कुपोषण, वारंवार राहणारा गर्भ, कधी गर्भपात, तर कधी पोटात किंवा जन्मल्यावर मुल दगावणे अशा बऱ्याच आरोग्य समस्या लक्षात येऊ लागल्या. प्रोलाप्सचे प्रमाण तर भरपूर होते. कुटुंब नियोजनाबद्दल तर तिथे खूप अज्ञान होते व सुविधा उपलब्ध नव्हत्या.
एक स्त्री आली , ती तर १० व्या वेळेस गर्भवती होती. का तर, आधीच्या ९ मुलीच होत्या. ती खूप कुपोषित होती, त्याहीपेक्षा जास्त ती उदास व निराश दिसत होती. तिचा चेहरा भावशून्य होता, असे वाटत होते जशी ती सर्व संवेदनांच्या पार गेली होती. बराच वेळ मी तिला समजावत होते, पण मला हेही कळत होते की तिच्या कुटुंबाने तिला जबरदस्तीने हे ओझे लादले होते. तिचा यात काय दोष ? आजही तिचा तो माणूसपणाच्या पलीकडे गेलेला भावविरहित चेहरा मी विसरू शकत नाही. एका गर्भवती महिलेच्या सोनोग्राफी मध्ये दोष आढळला. लवकरात लवकर सीझर करून बाळ वाचवणे आवश्यक होते. नाहीतर कोठल्याही क्षणी बाळ पोटात मरून गेले असते. मी त्यांना आधी शांत भाषेत समजावले, परंतु तिची सासू ऐकायलाच तयार नव्हती, गर्भवतीला दवाखान्यात न नेता घरीच बाळंतपण करायची तिची घाई होती. शेवटी मला बाळ कधीही पोटात मरेल असे स्पष्ट भाषेत सांगावे लागले, ते ऐकून रडारड सुरु झाली. हिमांशु येऊन मलाच विचारू लागला की तू असे काय बोललीस की सर्व कुटुंब घाबरले ? पण भीतीमुळे त्यांनी लवकर तिला शहरात दवाखान्यात हलवले व तिथे सीझर होऊन आई व बाळ सुखरूप राहिले.
खनस्यूला एक रुग्ण भेटली. तिला तपासल्यावर मी तिची सोनोग्राफी सांगितली. तर तिला एक्टोपिक गर्भ होता. म्हणजे नॉर्मली जो गर्भ गर्भपिशवीत असतो, तो तिच्या गर्भनलिकेत होता. असा गर्भ मोठा होऊ लागला की कधीही पोटात फुटू शकतो व अशा स्थितीत महिलेला लवकरात लवकर, काही तासांच्या आत दवाखान्यात नेऊन ऑपरेशन करावे लागले. दवाखान्यात पोहोचायला उशीर झाला तर महिलेचा जीव जाऊ शकतो. आम्ही तिच्यावर जीवघेणी परिस्थिती ओढवायच्या आधीच तिचे निदान केले होते. ती एकटीच आली होती, तिला आम्ही सर्व समजावले. ती म्हणाली की घरी जाऊन ती नवऱ्याशी बोलेल व लगेच शहराकडे रवाना होईल. संध्याकाळी मुन्नीदी व भावना दोघी त्या स्त्रीच्या घरी गेल्या, ती दवाखान्यात गेली की नाही, नसेल तर कधी जाणार ते विचारायला. तिथे तिचा नवरा भेटला. त्याने सांगितले की तो त्याच्या बायकोला दवाखान्यात नेणार नाही. भावनाने सोनोग्राफी दाखवून, चित्र काढून त्याला त्याच्या बायकोचा आजार समजावला, जीवाला असलेला धोका सांगितला, तरी तो ऐकतच नव्हता. शेवटी भावनाने त्याला चिडून विचारले की “अगर वोह मर गयी तोह क्या करोगे ?” त्यावर तो हसून तिला म्हणाला, “दुसरी शादी कर लूंगा.” भावनाला ते ऐकून धक्काच बसला. नंतर २ दिवस तिला एकसारखे तेच आठवत होते, “माम, वोह ऐसे कैसे बोल सकता है ?”
कधी गर्दी कमी असली की आम्ही निवांत रुग्णांशी गप्पा मारत तपसणी करायचो. त्यामुळे त्यांच्या समस्या, घरची काळजी समजायची. कधी मी एखाद्या स्त्रीला कॉट वर झोपायला सांगायचे. तपासायचे. तपासून झाले की परत टेबलपाशी येऊन औषधे लिहायचे. मग पुढच्या पेशंटला बोलवायचे. असेच एकदा गडबडीत एक पेशंट कॉट वर झोपली आहे ते मी विसरले. नंतर थोड्या वेळाने पुढची पेशंटला तिकडे नेले, तर बरीच आधी तपासलेली ती महिला तशीच झोपली होती. म्हटलं, “आप अभीभी इधर लेटे हो ?” तर तिचे उत्तर, “आपले बोला नाही उठने के लिये”
रोज सकाळी उठले की मी पहाडावर किंवा नदीकिनारी फिरायला जायची. तो पूर्ण प्रदेशच खूप सुंदर होता. तिथे बिबट्यांचा वावर पुष्कळ होता. बिबट्याच्या गोष्टी खूप ऐकल्या पण पहायला मिळाला नाही. लांडगे मात्र दिसले फिरताना. ८ तारखेला शेवटचा कॅम्प संपवून आम्ही सतोलीला परत निघालो. माझ्या मनात मात्र या ८ दिवसातील, वेगवेगळ्या गावांच्या असंख्य आठवणी होत्या.